аялал жуулчлал

Sunday, October 25, 2009

Хамгийн залуу галт уул Хорго


“… Монголд барагцаагаар унтарсан 400 шахам галт уул байгаагаас Дарьгангад 220 гаруй, Говьд 40-50, Хангайд 45-50, Хэнтийд 20 шахам, Соёны нуруунд 20 орчим, Алтайд 10 гаруй бий гэдэг. Эдгээрийн дотроос Хорго хамгийн залуу, дөнгөж хоёр түм орчим жилийн өмнө унтарсан уул гэнэ.

Архангай аймгийн Тариат су­мын нутагт оршдог, Хорго уулын бай­галийн үзэсгэлэнт газар нь 56 ам.км талбай бүхий нутгийг эзэлдэг. Энэхүү өвөрмөц газ­рыг 1965 онд улсын хамгаалалтад авчээ.

Энэ нутаг газар зүйн талаасаа Хангайн уулархаг дэд мужийн төвд, Тэрхийн цагаан нуурын зүүн хө­вөөнд оршдог. Далайн түвш­нээс дээш 2100-2200 метр өн­дөрт байрлах бөгөөд унтарсан галт уулсын гүнзгий өрх тогоо, бялхан гарсан хүрмэн хад цохио, ангал, хон­гил, агуй, нүх, асга хайрга, хүрмэн тавцан тэргүүтэй хоргодох газар нэн элбэг тул Хорго хэмээн нэрийдэх болсон гэдэг. Хангайн дэд мужийн ойт хээр, уулын хээр зонхилсон Хорго нутгийн зөвхөн дархан хилийн доторх ба гаднах газар зүйн иж бүрдэл нь олон янз, гайхам сонин сайхан үзэсгэлэнтэй юм.

Хоргын тогооны амсар хүрээ хөндлөөшөө 300-400 метр, өрхийн гүн 70 метр бөгөөд, дотогшоо нурж, гулссан асга ёроолдоо тунасан байдаг. Хоргын тогоо уулын баруун урд хормойдоо 10 метр диаметртэй амсар хүрээ бүхий Бор хундага гэж нэрлэгддэг жижиг хонхор бий. Хоргын тогооны баруун урд өвөрт 150х250 орчим диаметртэй 6-8 метр гүн, зууван өрхтэй 2140 метр орчим өндөртэй Тэвш хэмээх эртний унтар­сан гал уул бий. Хорго нутагт хүрмэн чулуун тавцан цөмрөн нурж, гүн ангал, хад асга үлэмж олон үүссэн байдаг ба тэдгээрийн томоох­ныг нь Их Анга, Бага Анга, Шар нохойн там, Чонын үүр гэх мэтээр нэрлэдэг.

Титаник"-ийн сүүлчийн зорчигчийн чандрыг далайд цацжээ

Алдарт "Титаник" хөлгийн сүүлчийн зорчигчийн чандрыг уржигдар Их Британийн өмнөд эрэг, Саутхемптон боомтод далайд цацжээ.

Элизабет Глэдис Дин энэ оны тавдугаар сард 97 настайдаа нас барсан аж. "Титаник" живж байхад тэрээр ердөө л есөн сартай байсан бөгөөд хөлгийн хамгийн бяцхан зорчигч байжээ. Элизабетийн аав нь тамхины мухлаг нээх зорилготой гэр бүлээрээ Америкийн Канзас хотыг зорьсон аж. Онгоц живэхэд аав нь нас барж, тэрээр ээж болон ахын хамт аврагдан бүх амьдралаа Саутхемптонд өнгөрүүлжээ.

Амьдралын сүүлийн жилүүдэд тэрээр ядруухан амьдарч, байрныхаа сарын төлбөр 3000 фунт төлөхийн тулд эд хогшлоо ч зарсан байна. Гэхдээ түүнд "Титаник" киноны одод Леонардо ди Каприо, Кейт Уинслет нар тусалдаг байжээ.

Энэхүү Саутхемптон хотоос 1912 оны дөрөвдүгээр сард "Титаник" эхний болоод сүүлчийн аялалдаа гарч байсан.

"Louis Vuitton" Монголд


Улс төр, бизнесийн салбарынхан, урлаг соёлын алдартнууд нэгэн дор цугласан дээд зэрэглэлийн хүлээн авалт өнгөрсөн долоо хоногт болсон нь Францын алдарт “Louis Vuitton” брэндийн монгол дахь албан ёсны нээлтийн ажиллагаа байлаа. Сүхбаатарын талбайн дэргэдэх MCS-ийн шилэн барилгын нэг давхарт энэхүү брэнд дэлгүүр нээгдээд удаагүй байгаа билээ. Орж үзсэн хүмүүс мэдэж байгаа байх үнийн хувьд лав л бидний амьдралаас хэт тасарсан юм харагдана билээ. Хамгийн хямд нь л гэхэд 350 000 төгрөгний түлхүүрийн оосор за тэгээд гутал, цүнх бол хэдэн саяар үнэлэгдэж байгаа нь ойлгомжтой. Хүлээн авалт ч тэр хэрийн тансаг болсон. Мэдээж энэхүү брэнд дэлгүүрийн салбар ард түмэнд бус нээлтэнд очсон УИХ-ын гишүүн Су.Батболд, Э.Бат-Үүл, “Хас банк”-ны гүйцэтгэх захирал Ч.Ганхуяг, “MCS” компанийн захирал Ж.Оджаргал, топ модел Одгэрэл, Болормаа, Киви хамтлаг, Quiza, Агиймаа нарын хүмүүст зориулагдсан нь тодорхой. Ямартай ч монголд дэлхийд танигдсан брэнд орж ирсэн нь муу хэрэг биш. Гэхдээ хямралаас үүдэн тансаг хэрэглээнээс татгалзаж эхэлсэн энэ үед дампуурч буй “Louis Vuitton”-нд хөл алдлаа хэмээн дургүйцэх хүмүүс мэр сэр ажиглагдаж байна билээ

Залуу нас

Судар шиг их амьдралын харгуйд
Сур шиг харваад эргэн ирээгvй
Суу алдарт залуу нас чамайг
Санаж дурсахгvй хэн байна вэ?
Гэнэн гэхэд хvvхэд шиг гэнэн
Гэгээн гэхэд мэлмий шиг тунгалаг
Ээжий шиг дандаа хайрлаагvй явтал залуу нас чи
Эрчит мeрeн шиг урсан одном...

Харагдан eнгeрeхийг чинь мэдсэн хэрнээ
Хатуу хvтvvд хамаагvй зvтгvvлсээр
Хавар шиг яруу залуу нас чамайг
Хайранд жаргааж бvvвэйлж явсангvй.

Орчлонг таниагvй омголон насандаа
Олдошгvй хайрыг хэнэггvй гишгэчихээд
Нэхэл хату сэтгэлийн eрийг тeлeх гэж
Нэл цэцэг мэл залуу нас чамайг би зовоосоон

Алдар хvндийн тавцангаас зайдуу
Алиа наргиант цэнгэлээс хол
Хээрийн зeeлeн сэвшээ адил
Хийсэн одсон залуу нас чамайг

Хэт бардам зантны eмнvvр
Хийморь жавхааг чинь бууруулж
Уйтгарч хvлцэнгvй харагдуулсан бол
Уучлаарай намайг залуу нас минь...
Хvний талаар сонирхолтой мэдээлэлvvд

Хvний биенд байдаг зарим бодисууд : 5 бассейн ариусгаж болох хэмжээний Хлор байдаг,
20.000 шvдэнзний толгой хийж болох хэмжээний фосфор, 10 ширхэг саван хийж болох єєх, бvхэл бvтэн артиллерийг дэлбэлж болох хэмжээний глицерин агуулаагддаг юм байна. Гэхдээ энэ нь байгаа бvх бодисууд мэдээжийн хэрэг биш юм, зєвхєн эхлэл нь.
Єнєєдєр хvний биений зарим сонирхолтой 10 баримтуудыг оруулаа.

10. Хvний чихний температурын хэмжээ биенийхээс 1.5-2 градусаар бага байдаг байна.

9. 1 хоногт хvнээс 1 л шvлс, 2 л ходоодны шvvс, 3,5 л гэсдэсний шvvс, эцэст нь 1 л цєсний шvvс ялгардаг юм байна.

8. Хvний ганцаардал нь 20-22 цагт хамгийн хvнд тусдаг нь судалгаагаар тогтоогджээ.

7. Хумс болон vсний ургалт 16-18 цагийн хооронд хамгийн хурдтай ургадаг гэнэ.

6. Хvний мэдрэх, амтлах, ба сонсох чадвар 17-19 цагийн хооронд хамгийн єндєр тvвшинд байдаг гэнэ.

5. Бидний амтлах чадвар идэж буй хоолний темперартураас болоод ялгаатай байдаг. Хэрэв амталж буй буюу идэж буй хоол 24 градус орчим байвал хамгийн их амтыг мэдэрч чаддаг гэнэ.

4. Хvний элэг алкоxол буюу спиртийн тєрлийн бvтээгдэхvvнийг 18-20 цагийн хооронд хамгийн сайн задалдаг гэнэ.

3. Хvн биеийнхаа жингийн 6-8%-тай тэнцvv шингэнийг алдвал хагас ухаан алдалтын байдалд, 10%-иа алдвал хий юмс харах байдал ба юм залгих чадваргvй болдог байна. Харин 12%-иа алдсан тохиолдолд зvрх зогсох аюултай юм байна.

2. Хvний хємсєг, сормуус, суганы vс 3-4 сар амьдардаг бол, толгойны vс 4-6 жил амьдардаг гэнэ.

1. Францын эрдэмтэдийн судалгаагаар уйлж байгаа хvний нvvрний 43 булчин ажилладаг бол, инээж буй хvний зєвхєн 17 булчин ажилладаг гэнэ. Ийм учраас инээх нь уйлхаас бага энерги зарцуулдаг гэнэ шуу!
лэг гүрвэлийн хамгийн олон өндөгтөй газар
Дэлхийд хамгийн олон Үлэг гүрвэлийн өндөг олдсон орд бол Өмнөговь аймгийн Гурвантэс, Булган сумдын нутагт орших Баянзаг, Олгой, Улаанцав, Бугуйн цав зэрэг газар юм.Эдгээр газраас бараг гэмтээгүй шахам 10-15 см урт чулуужсан өндөг хэдэн зуугаар олджээ. Тэндээс олдсон чулуун өндөг эдүгээ Улаанбаатар, Москва, Варшав, Нью-Иоркийн музейд хадгалагдаж байна.
Хамгийн өндөр мод
Манай орны ой хөвчийн моддын дотроос хамгийн өндөр нь Жодоо юм. Жодооны мөчрөөс эфирийн тос ялгаруулж авдаг. Манайд ургадаг Сибирь жодоо нь өндрөөрөө 24-26 м, цээжний өндөр дэх ишний бүдүүн нь 40-42 см болно. Тохиромжтой нөхцөлд 37-38м өндөр, 60-80 см хүртэл бүдүүн байх нь элбэг.
Том солир
Манай оронд унасан хамгийн том солир бол Ховд аймгийн Булган сумын нутагт 1933 онд унасан 20 тонн жинтэй Чингисийн "мөнгөн дөш" нэртэй солир юм. Мөн "Аж богд 11" хэмээн нэрлэгдсэн солир 582,2 кг жинтэй ажээ.
Дэлхийд ховор цэцгийн нэг
Үхэшгүй мөнхийн бэлгэдэл Эдэльвейс Үнэнч хайрын бэлгэдэл Эдэльвейс хэмээн өрнөдийн олон оронд эрхэмлэдэг цэцгийг монголчууд Цагаан уул гэж нэрлэдэг. Еропын орнуудад ховор ургах энэ ургамал Альп зэрэг өндөр уулын бэлээр үзэгддэг. Манай орны тал хээр, хангайд хаа сайгүй элбэг ургадаг Цагаан цэцгийг монголчууд ашид мөнхийн бэлэгдэл хэмээн ихэд бэлэгшээдэг уламжлалтай.
Олон галт уултай нутаг
Манай оронд 300 орчим унтарсан галт уул бий. Монголын хамгийн олон галт уул одоогийн Сүхбаатар аймгийн нутагт байжээ. Зөвхөн тус аймгийн Дарьганга хавьд 200 гаруй унтарсан галт уул бүртгэгдсний дотор хамгийн алдартай нь Алтан-Овоо юм.


Хэнтий, Хангай, Соёны өндөр сайхан нуруунууд
Хойд зvгийн чимэг болсон ой хөвч уулнууд
Мэнэн, Шарга, Номины өргөн их говиуд
Өмнө зvгийн манлай болсон элсэн манхан далайнууд

Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон

Хэрлэн, Онон, Туулын тунгалаг ариун мөрнvvд
Хотол олны эм болсон горхи, булаг рашаанууд
Хөвсгөл, Увс, Буйрын гvн цэнхэр нуурууд
Хvн малын ундаа болсон тойрон бvрд уснууд

Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон

Орхон, Сэлэнгэ, Хөхvйн онц сайхан голнууд
Уурхай баялагийн охь болсон олон уул даваанууд
Хуучин хөшөө дурсгал, хот балгадын сууринууд
Хол газар одсон харгуй дардан замууд

Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон

Холхи газраас гялалзсан цаст өндөр хайрханууд
Хөх тэнгэр цэлмэсэн хөдөө хээр цайдамууд
Холын бараа харагдсан ноён шовх сарьдагууд
Хvний сэтгэл тэнийсэн уудам амьсгалт талууд

Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон

Хангай,Говийн хооронд Халхын уудам нутаг
Хар бага наснаас хөндлөн гулд давхисан газар
Гөрөөс, араатан авласан урт урт шилнvvд
Хvлэг морьд уралдсан хөндий сайхан хоолойнууд

Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон

Салхины vзvvрт найгасан соргог нарийн ногоотой
Саруулд талд яралзсан сонин янзын зэргэлээтэй
Сайн эрс цугласан байц бэрх газартай
Сvлд тахилга улирсан сvмбэр их овоотой

Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон

Нарийн өвс ургасан малын сайхан бэлчээртэй
Нааш цааш сvлжих тэнэгэр сайхан нутагтай
Дөрвөн цагийн улиралд дураараа нvvх нутагтай
Таван зvйлийн тарианы хөрс шороот газартай

Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон

Өлгий сайхан ууланд өвгөдийг тавьсан газар
Yр, ач, хvvхдийн vржиж өссөн газар
Таван хошуу мал тал дvvрэн бэлчсэн нутаг
Монгол хvн бидний сэтгэлийг сорсон орон

Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон

Өвлийн тасхийм цагт цасан мөсөн бvрхээд
Болор шилийн өнгө гялтганаж, гялалзсан орон
Зуны найртай улиралд цэцэг, навч дэлгэрээд
Жигvvртэн шувуу холоос ирж гангар гунгар донгодсон орон

Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон

Алтай, Хянган хоёрын завсарт атар баялаг орон
Аав, ээжийн минь оршсон ашдын заяасан нутаг
Алтан нарны туяанд энхжин тогтсон орон
Мөнгөн сарны гэрэлд мөнхжин гялалзсан газар

Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон

Хvннv, Сvннvгийн vеэс хөгшид өвгөдийн нутаг
Хөх Монголын цагт хvчирхэг болсон орон
Он онд идээшиж олон жилд дассан нутаг
Одоогийн шинэ Монголын улаан туг бvрхсэн нутаг

Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон

Өссөн төрсөн бидний vндэсний хайртай нутаг
Өнгөлзөгч дайсан ирвэл vтэр өшиглөн хөөнө
Хувьтан энэ орондоо хувьсгалт улсаа мандуулж
Хойчийн шинэ ертөнц дээр хvндтэй гавьяаг байгуулъя

Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
Дэлхийн хамгийн анх хүмүүн үүссэн өлгий нутгийн нэг
Хүн хаана анх үүссэн тухай эрдэмтэд одоо хүртэл маргалдсаар байна. 1920 –иод оны эхээр Америкийн шинжилгээний анги монголын говийг таван жилийн турш судалсан эрдэм шинжилгээний ажлаа дүгнэсэн “Монгол геологи” хэмээх бүтээлд Ази тивийн төв хэсэгт бусад газар оронд хүн бий болохоос өмнө хүнтэй болжээ гэсэн таамаглалыг анх дэвшүүлжээ. Үүнийг баттай болгох нэгэн чухал зүйл бол 1974 онд Орхоны Шаамараас олсон мичний яс юм. Судлаачид мичний ясыг шинжлээд 2-3 сая жилийн өмнө амьдарч байсан гэж үзжээ.
Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлснээр гарах үр дүн
Аймгийн аялал жуулчлалын сүлжээ бий болсноор гадаадын жуулчид, дотоодын аялагчдын тоо нэмэгдэж, уг салбараас орох орлого дээшилж, татварын орлогын шинэ эх үүсвэр бий болсноор аймгийн эдийн засагт нөлөөлхүйц салбар болно.
Ажлын байр нэмэгдэж, ажилгүйдэл багасан ажил эрхлэлтийн түвшин өсөж нийгмийн тогтвортой байдал бий болно.
Аялал жуулчлалын бизнес эрхлэгчдийн идэвхи санаачлага дээшлэн хүмүүсийн нийгмийн амьдралд оролцох оролцоо идэвхжинэ.
Аялал жуулчлалын үйл ажиллагаа эрхлэхэд хамрагдаж байгаа бүх байгууллагууд хоорондоо мэдээлэл солилцох өргөн боломж бүрдэнэ.
Аялал жуулчлалын бүтээгдхүүнийг бий болгох боломжийг тодорхойлж, ашиглагдаагүй нөөцөө хэрэглээнд оруулснаар аймгийн аялал жуулчлалын сүлжээний ойролцоо байгаа тухайн салбарт бүтээгдхүүн нийлүүлэгчдийн орлого ашиг нэмэгдэнэ.
Аялал жуулчлалын үйлчилгээний байгууллага , бүтээгдхүүн нийлүүлэгчид дэлхийн өндөр хөгжилтэй орны иргэд харилцаж тэндээс суралцах, харилцааны соёл дээшилсэн байна.
Аймгийн эдийн засгийн бүтцэнд аялал жуулчлалын салбарын хүрээ нэмэгдэж, үйлдвэрлэл үйлчилгээний тоо, хэмжээ нэмэгдэж, үйлчилгээний чанар, соёл дээшлэнэ.

Иргэд амралтаа ая тухтай өнгөрөөх нөхцөл бүрдэж, дотоодын жуулчлалын салбар шинээр бий болно.

Хөгжлийн хэтийн төлөв
Санхүү, эдийн засаг
Хөдөө аж ахуй
Боловсрол, соёл
Дэд бүтэц
Эрүүл мэнд
Байгаль орчин
Нийгмийн хамгаалал
Аялал жуулчлал


Аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх бодлого чиглэл, өнөөгийн байдал



Түүхэн дурсгалт болон байгалийн үзэсгэлэнт газрууд



Аялал жуулчлалын байгууллагууд

Гадаад харилцаа
Бизнесийн орчин
Төсөл, хөтөлбөр
Санал асуулгаДэлгэрэнгүй
Байгууллагын үйл ажиллагаа таны бодлоор?
Хэвийн явагдаж байна.
Санаанд төдийлөн хүрэхгүй байна.
Муу гэж бодож байна.
Нийт саналын тоо: 13
Нэвтрэх хэсэг (?)
Гишүүний нэр:
Нууц үг:
Нууц үгээ мартсан бол?
Шинээр бүртгүүлэх
Төсөл

* “Хүний эрх” төсөл
* Хөдөөгийн боловсролыг дэмжих READ төсөл
* Хөдөөгийн боловсролыг дэмжих Данида төсөл
* “Суралцагч байгууллагыг хөгжүүлэх манлайлал” төсөл
* “Бидний сургууль” төсөл
* Орон нутгийн хотуудын нийтийн аж ахуйн хөгжлийн хоёрдугаар үе шатны төсөл
* Гэр хорооллын нөхцөл сайжруулах MON-9015 төсөл
* "Боловсрол" төсөл
* "Хуульчдын сургалт ба давтан сургалт" төсөл
* "Засгийн газрын удирдлага, мэдээллийн систем" төсөл

Дэлгэрэнгүйг эндээс үзнэ үү.
Файлын сан
Нийт бичлэг: 7
Огноо

Файл
2007.04.01
Файлын гарчиг
2007.03.12
Статистик мэдээлэл - I улирал, 2007
2007.03.10
Стандартууд
2007.03.02
Тусгай зөвшөөрлүүд
2007.02.14
Хууль, дүрэм журам
2007.02.12
2006 оны ИТХ-ын шийдвэрүүд
2007.01.27
2006 оны статистик мэдээ
Зургийн цомог
Нийт бичлэг: 24
Монголчуудын хийморь болсон ард түмэн
Та 2007-03-01-с хойших манай
517739 дахь зочин боллоо.
1. 202.170.83.170
2. 74.6.17.190
3. 66.249.71.23
Онлайн байгаа хэрэглэгчийн нийт тоо: 3
Зочин: 3
Гишүүн: 0
Хөтөлбөрийн хүрээнд шийдвэрлэх үндсэн асуудлууд
- Аялал жуулчлалыг аймгийн эдийн хөгжлийн шинэ чиглэл болгон авч үзэх
-Түүх, соёлын дурсгалт газар, байгалийн үзэсгэлэнт газруудыг аялал жуулчлал , үзмэрийн зориулалтаар бэлтгэх
-Бүх төрлийн тээврийн үйлчилгээг нэмэгдүүлэх
- Аймагт аялж ирэх гадаад , дотоодын жуулчдын тоог нэмэгдүүлэх
-Аймгийн урьд хэсэгт Мянганы зам болон Эрдэнэт-Булган-Уньтийн хатуу хучилттай замыг түшиглэсэн үйлчилгээний цэгүүдийг орчин үеийн загвараар хөгжүүлэх
- Хутаг-Өндөр, Сэлэнгэ суманд тусгай сонирхлын аялал жуулчлалын бүс хөгжүүлж, Хөвсгөл, Сэлэнгэ аймгуудтай холбох
-Орон нутгийн зочид буудал, зоогийн газрын тоог нэмэгдүүлж, үйлчилгээг сайжруулах ажлыг зохион байгуулж, улсын зэрэглэлд хамруулах
- “Булганы бүтээгдэхүүн” нэрийн барааны дэлгүүр Булган, Улаанбаатар хотод ажиллуулах
-Англи хэл дээр аймгийн вэб хуудастай болох
-Аймгийн аялал жуулчлалын хөгжлийн статистик дүн мэдээ болон аймгийн эдийн засаг, орон нутгийн малчид иргэдийн амжиргааны түвшинг дээшлүүлэхэд үзүүлж байгаа үр дүн, нөлөөллийн байнгын судалгаа, хэмжигдэхүүнийг тогтоож, жил бүр тайлагнах
- Аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх бодлогын хүрээнд байгаль орчныг хамгаалах иж бүрэн хөтөлбөрийг боловсруулж хэрэгжүүлэх
-Зарим рашааныг түшиглэн амралт сувилал, жуулчны бааз байгуулан аялал жуулчлалын дотоод сүлжээ бий болгох
-Хойд бүсийн сумдыг аялал жуулчлалын нэгдсэн сүлжээнд хамруулах
-Байгалийн үзэсгэлэнт газруудыг түшиглэн аялал жуулчлалын нэгдсэн сүлжээнд дараахи 3 чиглэлээр хамрагдах
1. Улаанбаатар -Булган –Баян-Агт сумын Хануйн рашаан-Шарга-Цэгээн нуур-Архангайн Тариат- Рашаант-Эрдэнэ зуу-Улаанбаатар
2. Улаанбаатар- Амарбаясгалант хийд-Булган- Хархорин-Улаанбаатар
3. Улаанбаатар- Амарбаясгалант хийд-Булган- Хөвсгөл-Улаанбаатар
4. Улаанбаатар-Дашинчилэн-Рашаант-Хархорин
Хэрэгжүүлэх арга хэрэгсэл
1.Аялал жуулчлалын салбар дахь хөрөнгө оруулалтыг дэмжинэ.
2.Аялал жуулчлал эрхэлж байгаа аж ахуйн нэгж, иргэдийн татварын орлогыг тухайн орон нутагт нь авах, хяналт тавих санхүүгийн механизмд шилжих асуудлыг холбогдох газарт тавьж шийдвэрлүүлэх
3.Жуулчны баазуудын материаллаг бааз, үйлчилгээг олон улсын түвшинд хүргэх , аялалын сүлжээний дагуу шинээр жуулчны бааз байгуулах, зочид буудлын сүлжээнд холбогдоход нь дэмжлэг үзүүлэх
4.Жуулчны улирлыг уртасгах
Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх үйл явц нь дараахи үндсэн чиглэл байна.
Нэг. Аялал жуулчлалыг тодорхой бодлого чиглэлтэйгээр нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд бүсчлэн хөгжүүлэх талаар системтэй арга хэмжээ авч аймгийн газар нутгийг аялал жуулчлалын зориулалтаар 4 бүс нутгаар хөгжүүлнэ.
а/ Тал хээрийн бүс. Энэ бүсэд Дашинчилэн, Баяннуур, Гурванбулаг, Рашаант сумд хамрагдах бөгөөд төв нь Рашаант сум байна.
б/ Дотоодын аялал жуулчлалын бүс. Могод, Хишиг-Өндөр, Сайхан, Баян-Агт сумд хамрагдах бөгөөд төв нь Баян-Агт сум байна.
в/ Төвийн бүс. Булган, Бүрэгхангай, Орхон сумд хамрагдах бөгөөд төв нь Булган сум байна.
г/ Хойд бүс. Хутаг-Өндөр, Тэшиг сумд хамрагдах бөгөөд төв нь Хутаг-Өндөр сум байна.
д/ Зүүн бүс. Сэлэнгэ, Хангал, Хялганат, Бугат сумд хамрагдах бөгөөд төв нь Хялганат тосгон байна.
Аялал жуулчлалын бүс нутаг тус бүр нь өөр өөрийн онцлогыг тусгасан өвөрмөц үйлчилгээ, үзүүлбэрүүдийг нарийвчлан тусгасан реклам сурталчилгаа, мэдээлэл хөтөлбөрүүдтэй байна.
Хоёр. Аялал жуулчлалын шинэ төрөл, үзвэр үйлчилгээг өргөжүүлснээр ирэх жуулчдын тоог нэмэгдүүлэх болно. Үүний тулд аялал жуулчлалын бүс бүрт
- Амралт эмчилгээ сувилгаа
- Хурал, зөвлөгөөн, уулзалт /найрсаг дотно/
- Ургамал, амьтны аймаг, байгалийн үзэсгэлэнт газартай танилцах
- Түүх соёлын дурсгалт газар, шашин сүм хийдийн зан үйлтэй танилцах
- Урлаг спортын арга хэмжээнд оролцох
- Монгол наадам наадгайгаар тоглох
- Ан ав хийх, ховор ан сонирхох
- Нүүдэлчний аж ахуй ёс заншил соёлтой танилцах
- Морь, тэмээ, үхэр, үхэр тэргээр аялах
- Ууланд авирах гэх мэт олон төрөл ангиар үйлчилгээ явуулах боломжтой байна.
Гурав. Аялал жуулчлалын чиглэлээр боловсон хүчин бэлтгэх, давтан сургах асуудлыг их, дээд тусгай мэргэжлийн сургуулиуд гэрээ захиалгаар суралцуулж бэлтгэх олон улсын байгууллага, гадаад улс орон, компани пүүсүүдтэй хамтран боловсон хүчин бэлтгэх, зарим оронд түр хугацаагаар дадлага хийлгэх боломжийг судалж хэрэгжүүлэх.
Дөрөв. Аялал жуулчлалын байгууллагыг аймагт нэгтгэн удирдах удирдлагын бүтэц бий болгох зохион байгуулалтыг нь боловсронгуй болгоно.
Аялал жуулчлалын талаар аймгийн Засаг даргын тамгын газрын хэмжээнд бодлого боловсруулж түүнийг хэрэгжүүлэх, удирдан зохион байгуулах зохицуулах, мэргэжлийн хяналт тавих бүхий аялал жуулчлалын байгууллага буюу мэргэжлийн хяналтын байгууллага бий болгох түүнчлэн бүртгэл статистик мэдээллийн санг бүрдүүлэх систем тогтооно.
Аялал жуулчлалын талаар аймгаас авч хэрэгжүүлэх удирдлага зохион байгуулалтын ажлын хүрээнд дараахь асуудлууд анхаарлаа хандуулах болно.
Үүнд:
-Засгийн газрын шугмаар ирэх гадаад орнууд, олон улсын байгууллагаас авах зээл тусламжийн тодорхой хэсгээс авч аялал жуулчлалын тодорхой хэсгээс авч аялал жуулчлалын материаллаг баазыг бэхжүүлэхэд зориулах
-Аялал жуулчлалын салбарт гадны хөрөнгө оруулалт оруулахыг бүхий л талаар дэмжих
-Гадаад дотоодын сурталчилгааг төрөл бүрийн чиглэл, мэдээллийн хэрэгслээр эрчимтэй явуулж гэрээ хэлцэл байгуулах, суралцах, туршлага солилцох ажилд байнга дэмжлэг үзүүлэх
-Аялал жуулчлалын салбарт шаардлагатай үед төрөөс санхүүжүүлж авах боломжийг хайх, зээл буцалтгүй тусламж үзүүлэхэд анхаарах
-Аялал жуулчлалын чиглэлээр ажиллах хувийн хэвшлийн аж ахуйн нэгжүүдийг хөхүүлэн дэмжиж дэмжлэг туслалцаа үзүүлэх
-Аймгийн ангийн нөөцийг түшиглэн гадаадын анчин жуулчдад ан агнуулах зөвшөөрлийг Засгийн газар болон холбогдох газруудаас авч энэ чиглэлийг хөгжүүлэх.
-Аялал жуулчлалын бүхий л байгууллагуудтай өргөн хүрээтэй холбоо тогтоож тэдний дэмжлэгийг авч харилцан ажиллах
Арван хоёр. Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх хугацаа
Хөтөлбөрийг 2005-2015 онуудад дараахи үе шаттайгаар хэрэгжүүлнэ.
Нэг дүгээр үе шат: 2005-2010 Аялал жуулчлалын салбарт оруулах дотоод , гадаадын хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлж, менежментийг нь сайжруулах замаар хангайн бүсийн болон улсын аялал жуулчлалын сүлжээнд хамрулж стандартын шаардлагыг хангасан аялал жуулчлалын баазын тоог олшруулна.
Хоёрдугаар үе шат: 2011-2015 Аялал жуулчлалын бүх төрлийг хөгжүүлж, аймгийн эдийн засагт эзлэх байр суурийг нэмэгдүүлж, үйлчилгээний чанар, менежментийг олон улсын түвшинд хүргэнэ.
Хөтөлбөрийн хүрээнд шийдвэрлэх үндсэн асуудлууд
- Аялал жуулчлалыг аймгийн эдийн хөгжлийн шинэ чиглэл болгон авч үзэх
-Түүх, соёлын дурсгалт газар, байгалийн үзэсгэлэнт газруудыг аялал жуулчлал , үзмэрийн зориулалтаар бэлтгэх
-Бүх төрлийн тээврийн үйлчилгээг нэмэгдүүлэх
- Аймагт аялж ирэх гадаад , дотоодын жуулчдын тоог нэмэгдүүлэх
-Аймгийн урьд хэсэгт Мянганы зам болон Эрдэнэт-Булган-Уньтийн хатуу хучилттай замыг түшиглэсэн үйлчилгээний цэгүүдийг орчин үеийн загвараар хөгжүүлэх
- Хутаг-Өндөр, Сэлэнгэ суманд тусгай сонирхлын аялал жуулчлалын бүс хөгжүүлж, Хөвсгөл, Сэлэнгэ аймгуудтай холбох
-Орон нутгийн зочид буудал, зоогийн газрын тоог нэмэгдүүлж, үйлчилгээг сайжруулах ажлыг зохион байгуулж, улсын зэрэглэлд хамруулах
- “Булганы бүтээгдэхүүн” нэрийн барааны дэлгүүр Булган, Улаанбаатар хотод ажиллуулах
-Англи хэл дээр аймгийн вэб хуудастай болох
-Аймгийн аялал жуулчлалын хөгжлийн статистик дүн мэдээ болон аймгийн эдийн засаг, орон нутгийн малчид иргэдийн амжиргааны түвшинг дээшлүүлэхэд үзүүлж байгаа үр дүн, нөлөөллийн байнгын судалгаа, хэмжигдэхүүнийг тогтоож, жил бүр тайлагнах
- Аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх бодлогын хүрээнд байгаль орчныг хамгаалах иж бүрэн хөтөлбөрийг боловсруулж хэрэгжүүлэх
-Зарим рашааныг түшиглэн амралт сувилал, жуулчны бааз байгуулан аялал жуулчлалын дотоод сүлжээ бий болгох
-Хойд бүсийн сумдыг аялал жуулчлалын нэгдсэн сүлжээнд хамруулах
-Байгалийн үзэсгэлэнт газруудыг түшиглэн аялал жуулчлалын нэгдсэн сүлжээнд дараахи 3 чиглэлээр хамрагдах
1. Улаанбаатар -Булган –Баян-Агт сумын Хануйн рашаан-Шарга-Цэгээн нуур-Архангайн Тариат- Рашаант-Эрдэнэ зуу-Улаанбаатар
2. Улаанбаатар- Амарбаясгалант хийд-Булган- Хархорин-Улаанбаатар
3. Улаанбаатар- Амарбаясгалант хийд-Булган- Хөвсгөл-Улаанбаатар
4. Улаанбаатар-Дашинчилэн-Рашаант-Хархорин
Аялал жуулчлал хөгжүүлэх зорилт
Булган аймгийн нийгэм эдийн засгийг 2004-2010 онд хөгжүүлэх төлөвлөгөөнд “ Байгалийн үзэсгэлэнт газруудыг тэдгээрийн даац боломжид тулгуурлан зохистой ашиглаж бүс нутагт аялал жуулчлалын салбарын хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлж, аялал жуулчлалын үйлчилгээний чанарыг олон улсын стандартад нийцүүлэн хөгжүүлэх “ зорилт тавьсан.
Аймгийн аялал жуулчлал хөгжүүлэх хөтөлбөрийг хэрэгжүүлснээр шйидвэрлэх зорилт нь:
1. Аймгийн үндэсний орлогын чөлөөт валютын эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэх
2. Ажлын байрны тоог нэмэгдүүлж, аялал жуулчлалд ажиллагсдын тоо, мэргэжил, боловсролыг дээшлүүлэх
3. Аймгийн түүх дурсгалт газрууд, түүхэн хөгжил, бүтээн байгуулалтын явцыг гадаад , дотоодын жуулчид болон олон нийтэд танилцуулж, сурталчлах
4. Гадаадын болон дотоодын тойрон аялагчидтай холбосноор гадаад харилцаа өргөжих боломж нээгдэж, орон нутгаа эрчимтэй хөгжүүлэх тааламжтай нөхцөл бүрдүүлэх
5. Түүх соёлын болон байгалийн үзэсгэлэнт газрууд улс, аймгийн тусгай хамгаалалтад оруулж, хүн төрөлхтөний оюуны хэрэглээг хангахын төлөө үйлчлэх хүрээг өргөжүүлэх
6. Аймгаа бүс нутгийн чиглэлээр хөгжүүлэх зорилтыг шийдвэрлэхэд аялал жуулчлалыг эрчимтэй хөгжүүлснээр аймаг орон нутгийн эдийн засаг , дэд бүтцийг хөгжүүлэх
Аялал жуулчлал хөгжүүлэх сул талууд
1.Булган аймгийн Хөгнө хаан, Элсэн тасархай чиглэлийн урьд сум, Тэшиг сумдаар аялал жуулчлал харьцангуй хөгжсөн .боловч нийт аймгийн хэмжээнд аялал жуулчлал тэргүүлэх чиглэл болж хөгжөөгүй.
2. Нисэх онгоцны үйлчилгээ зогссон учраас ихэнхи тохиолдолд автомашинаар жуулчид ирж, буцах тул цаг хугацаа алдах, замд ядрах тохиолдол бий.
3. Жуулчдын дамжин өнгөрөх газарт түр буудаллах байр байхгүй.
4. Аялал жуулчлалын талаар хийх сурталчилгаа хязгаармагдмал, орон нутгийн засаг захиргааны зүгээс аялал жуулчлалын үйлчилгээг эрхлэхээр шамдаж байгаа байгууллага, хувь хүмүүсийн бизнесийг байнга дэмжиж, урамшуулах механизм байхгүй.
5. Жуулчны баазууд болон амралт сувиллын газрууд интернетэд бүрэн холбогдоогүй учраас мэдээлэл авахад бэрхшээлтэй.
6. Англи, Герман, Япон, Хятад, Солонгос, Франц зэрэг улсуудын хэл мэддэг, жуулчдын үйлчилгээний мэргэжсэн боловсон хүчин дутагдалтай. Ялангуяа хэлмэрч, хөтөч, тайлбарлагч, тогооч зэрэг хүмүүсийг сургах дадлагажуулах ажил хоцорч байна.
7. Сум бригад, жуулчдын бааз хоорондын зам бартаа ихтэй, одоогийн тээврийн хэрэгсэл, жуулчдыг ая тухтай явах шаардлагыг бүрэн хангаж чадахгүй.
8. Зочид буудал, үйлчилгээний газруудын муу хөгжсөн, үйлчилгээний соёлын түвшин доогуур, жуулчдыг хүлээн авах байр / буудал,гэр байшин/-ны тохижилт тэр бүрчлэн ариун цэвэр, стандартын шаардлага хангахгүй байна.
9. Жуулчны баазуудад дэд бүтэц сул хөгжсөн , цахилгаан эрчим хүч, холбоо харилцааны эх үүсвэр муутай.
10. Жуулчны баазуудад жуулчин нийлүүлэх бие даасан сүлжээ, туроператаор байхгүй.
11. Жуулчид хоол унд болон бусад үйлчилгээний төрөл дээр сонголт хийх боломж бүрдээгүй, жуулчны баазуудын ажилтнуудын мэргэжлийн ур чадвар тааруу, аялал жулчлал эрхлэх менежмент хангалтгүй.
12. Жуулчдад үйлчлэх унааны асуудлыг бүрэн шйидэж чадаагүй.
Эдгээр сөрөг сул талуудад онцгой анхаарч шинээр жуулчдын бааз барьж байгуулах газрыг зөв сонгох, стандартын шаардлага хангуулах, ариун цэвэр соёлч үйлчилгээг чухалчлах, эхнээс нь аялагч, жуулчдын хүсэл сонирхлыг татах нь энэхүү хөтөлбөрийн ач холбогдол, эдийн засгийн үр ашиг шалтгаална.
Аялал жуулчлал хөгжүүлэх давуу талууд
1.Байгалийнхаа унаган төрхийг харьцангуй сайн хадгалж үлдсэн аймаг юм. Байгалийн үзэсгэлэнт, сонин тогтоц бүхий олон газруудтай. Булган аймгийн нутагт Эг-Сэлэнгэ, Эг-Тарвагатайн бэлчир, Уран тогоо, Хөгнө хаан, Булган зэрэг байгалийн үзэсгэлэнт дархан цаазат тусгай хамгаалалттай нутаг, Хантай , Авзага хайрхан, Бүрэг, Намнан, Залман , Дулаан хаан, Буурал хаан, Их, Бага Агт, Мээж зэрэг холимог ой бүхий өндөр уул нуруунууд, Сэлэнгэ, Орхон, Туул, Эг, Хануй зэрэг манай орны томоохон гол мөрөн, Харгал, Айрхан, Шарга, Цэгээн, Өрөм, Боргочингийн нуур, Хульж, Хануй, Үнэгт, Цагаан гол, Хунт зэрэг халуун, хүйтэн рашаантай. Төрөл бүрийн жимс жимсгэнэ, эмийн ургамлаас гадна алт, зэс , молибден, чулуун нүүрс, зос, хаш, оюу номин зэрэг 40 гаруй төрлийн ашигт малтмалын нөөцтэй.
2. Ан амьтан элбэг.Хандгай , баавгай, гөрөөс, гахай, хүдэр, шилүүс, үнэг, хярс, чоно, хэрэм, тарвага зэрэг ан амьтан, олон зүйлийн шувуу, гол мөрөн, нууртаа тул, зэвэг, цурхай зэрэг төрөл бүрийн загастай.
3. Түүх соёлын дурсгал газар олонтой.Эртний чулуун зэвсгийн үеэс эхлээд Уйгарын хаант улсын Бай-Балык хотын туурь, Хар бухын болон Цогт хун тайжийн цагаан балгас, Хангидай, Арслантын түрэг бичээс, Бичигтийн хадан хушууны бичээс, Цогтын чулууны бичээс, Талын улаан балгас, Эмгэнтийн хэрэм зэрэг түүх соёл, уран барилгын дурсгал багагүй байдаг.
4. Булган аймаг нь бусад аймагтай харьцуулахад дэд бүтэц харьцангуй хөгжсөн төмөр зам, агаарын болон авто замын улсын сүлжээнд ойр, бүх сум, зарим баг төвийн эрчим хүчний системд холбогдсон.
5. “Эрдэнэт- Булган –Уньт “ чиглэлийн хатуу хучилттай зам барих төслийн ажил Кувейтийн сангийн зээлээр амжилттай хэрэгжиж байгаа бөгөөд Монгол улсын дэд бүтцийн хэвтээ, босоо тэнхлэгийн замд хамрагдсан цөөхөн аймгийн нэг. Энэ ажлын хүрээнд Баяннуур- Дашинчилэн чиглэлийн хатуу хучилттай зам тавигдаж байна. Эгийн болон Хануйн голын төмөр бетонон гүүрүүд шинээр баригдаж ашиглалтанд орсон.
Цаашдаа Монгол улсын “Хангайн бүсийн хөгжлийн хөтөлбөрт тусгагдсан Тэшиг-Закаменскийн авто замыг засаж сайжруулан, Бага-Илэнхи боомтоос Булган , Хархорин, Арвайхээрийг дамжин Баянхонгорыг хамран Шивээхүрэнгийн боомтоор гарах босоо тэнхлэгийн Булган-Хархорины 210 км зам, Булганы Уньтаас Мөрөн хүртэлхи 260 км хатуу хучилттай замыг барьж байгуулна.
6.Бүх сумд улс, хот хоорондын автомат холбоонд шилжүүлж дамжуулах техникийн нөхцөл бүрдсэн. Булган-Мөрөн, Улаанбаатар-Дашинчилэн чиглэлийн дамжуулах сүлжээг шилэн кабелиар шинэчилж, Дашинчилэн, Хутаг-Өндөр сумд өндөр хурдны сүлжээнд хамрагдан, аймгийн төв болон зарим сумдад Скайтель, Мобиком зэрэг хөдөлгөөнт холбооны системд холбогдлоо.
7.Рашаант, Тэшиг, Булган, Гурванбулаг, Баян-Агт сумдад гадаад дотоодын жуулчдыг хүлээн авах 16 жуулчны бааз, 2 анчдын отог ажилладаг бөгөөд жилд дунджаар 7000 гаруй гэдээд дотоодын жуулчид болон амрагчдыг хүлээн авч үйлчилдэг. Түүнээс гадна Сэлэнгэ, Гурванбулаг, Хишиг-Өндөр, Хутаг-Өндөр зэрэг сумын нутагт 9 жуулчны бааз шинээр баригдахаар зөвшөөрөл авч, барилгын ажил эхлээд байна.
8.Хөгнө хаан, Жаргалант, Булган, Хантай , Авзага хайрхан, Бүрэг, Намнан, Залман , Дулаан хаан, Буурал хаан, Их, Бага Агт, Мээж зэрэг сүрлэг уулсаар явган болон морин аялал, Орхон, Сэлэнгэ, Хануй, Эгийн голоор усан аялал хөгжүүлэх өргөн боломжтой. Түүнээс гадна олон зуун жилийн уламжлалтай Хульж, Хануй, Үнэгт, Цагаан гол, Хунт зэрэг халуун, хүйтэн рашааныг түшиглэн эмчилгээ сувилгаа аялал жуулчлалыг хослуулан хөгжүүлэх боломж нөхцөл сайтай.
9. Аймгийн төвд байдаг Орон нутгийг судлах музей, Баруун замын тусгай ангийн штаб-музей, Хатанбаатар Магсаржавын дуулга хэлбэрт бунхан , хилчин баатар С.Лхагвадоржийн морьтой хөшөө, Чин ван Ханддоржийн хөшөө, тухайн үедээ Ази тивд сүрлэг томруун дурсгалын нэгэнд орж байсан”Цагаан суварга”-ын туурь, Диваажин буюу жаргалын орон гэж нэрлэгдэж байсан хиймэл уулан дээр байгуулсан бяцхан сүмийн суурь, Зүүн түрүүний голын хүн чулуу, Жаргалант зуслан зэрэг нь жуулчдын сонирхлыг их татдаг.
Эдгээр давуу талуудыг ашиглан Булган аймагт аялал жуулчлал хөгжүүлэх жуулчны баазуудыг байгалийн унаган төрхийг алдагдуулахгүй, экологийн тэнцвэрт байдлыг хадгалах үндсэн дээр хөгжүүлэх өргөн боломж бий.
Хоёр. Аялал жуулчлал хөгжүүлэх шаардлага
Булган аймагт аялал жуулчлалын салбарыг амжилттай хөгжүүлэх нь нийгэм эдийн засгийн хөгжлийг түргэтгэх, төсвийн орлогын эх үүсвэрийг нэмэгдүүлж бие даан хөгжих чухал нөхцлийн нэг юм. Иймд энэ салбарыг тодорхой чиглэл, бодлогоор хөгжүүлэх явдал чухлаар шаардагдаж байна.
Аялал жуулчлалын салбарыг зөв хөгжүүлэх нь байгалийн унаган төрхийг хадгалах, экологийн тэнцвэрт байдлыг хангахад сөрөг нөлөө багатай, богино хугацаанд орлого олох, ажлын байр бий болгох боломжтой салбар юм.
Булган аймгийн газар зүйн байршил, цаг агаар, байгалийн үзэсгэлэн, түүх соёлын дурсгалт зүйл, цэнгэг ус, цэвэр агаар, ан амьтны нөөц, уламжлалт ёс заншил зэрэг нь гадаад, дотоодын аялагчид, жуулчдын хүсэл сонирхлыг илүү татдаг юм. Өөрөөр хэлбэл байгалиас заяагдмал ховор үзэсгэлэнт сайхан нутаг тул аялал жуулчлал хөгжүүлэх, жуулчны бааз байгуулах бэлэн хөрс, орлогын эх үүсвэр гэж болно.
Ийм өргөн боломж, бэлэн нөөцийг бид ухаалгаар харж, алс хэтийн чиглэл бодлоготой, зүй зохистой ашиглаж, ард иргэдийнхээ амьдралыг дээшлүүлж, орон нутгаа хөгжүүлэх явдал тулгамдсан зорилт болж байна.
Аялал жуулчлалын тухай хууль 2000 онд батлагдсаны зэрэгцээ Монгол улсын Засгийн газар аялал жуулчлалын салбарт ихээхэн ач холбогдол өгч үйл ажиллагааныхаа мөрийн хөтөлбөрт уг салбарыг тэргүүлэх чиглэл болгон хөгжүүлэх зорилт тавьж , 2003, 2004 оныг “Монголд зочлох жил “ 2005 оныг “Жуулчлал тогтвортой амьжиргаа” уриан дор Орон нутгийн аялал жуулчлалын хөгжлийг дэмжих жил болгон зарлаад байна. Мөн Булган аймгийн нийгэм эдийн засгийг 2004-2010 онд хөгжүүлэх төлөвлөгөө, аймгийн Засаг даргын үйл ажиллагааны мөрийн хөтөлбөрт аялал жуулчлал хөгжүүлэх талаар тодорхой тусгагдсан. Энэ бүгдээс үүдэн аймагт аялал жуулчлал хөгжүүлэх чиглэл боловсруулж ажиллах зайлшгүй шаардлага тавигдаж байна.
БУЛГАН АЙМАГТ АЯЛАЛ ЖУУЛЧЛАЛ ХӨГЖҮҮЛЭХ ДЭД ХӨТӨЛБӨР

2007-04-03
Нэг. Нийтлэг үндэслэл
Булган аймагт хөдөө аж ахуй, түүний дотор мал аж ахуй, газар тариалан хөгжсөн, өргөн уудам тал нутаг, ой хөвч, ан амьтан элбэгтэй, олон арван дурсгал бүхий газар олон бий. Газар зүйн байршлын хувьд ч ОХУ-тай хиллэхээс гадна Монгол орны аялал жуулчлалын үндсэн нутаг болох Төв, Сэлэнгэ. Хөвсгөл, Өвөрхангай, Орхон, Архангай аймгуудтай хил залгаа оршиж байгаа нь аялал жуулчлал хөгжих стратегийн чухал ач холбогдолтой юм.
Булган аймаг Орхон-Сэлэнгийн сав газарт Монгол улсын бараг төв хэсэгт уул тал, ой хээр хосолсон 49.8 мянган хавтгай дөрвөлжин км нутагтай. Нийт нутаг дэвсгэрийн 30 орчим хувийг шилмүүст болон навчит ой эзэлдэг. Эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай , жилийн дундаж температур +1.50С, өвөлдөө дээд тал нь -400С хүрч хүйтэрдэг, зундаа +330С С хүрч дулаардаг, жилд дунджаар 250 мм хур тунадас унадаг.
58.5 мянган хүн амтай. 16 сум, 1 тосгон, 73 багтай. Аймгийн төв нь Булган хот . 11926 мянган оршин суугчтай.
2004 оны байдлаар 5 төрлийн 1.2 сая толгой малтай, 20032.9 тн үр тариа, 1485.8 тонн төмс хурааж авсан байна.
Үйлдвэр аж ахуйн газрууд жилд 1211.3 сая төгрөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг. Худалдаа үйлчилгээний 350 гаруй цэг, салбарт үйлдвэр үйлчилгээ явуулж жилд 1 тэрбум орчим төгрөгийн бараа гүйлгээ хийдэг.
Сум бүр сургууль, хүн эмнэлэг,цэцэрлэг , соёлын төвүүдтэй.
Аймгийн нутаг дэвсгэр дээр 16 жуулчны бааз, 2 анчдын отог, 10 амралтын газар ажилладаг бөгөөд эдгээрээс 1 зэрэглэлд “Хоёр загал” “Хөгнөговь”, “Хөгнөхаан”, ”Эмт”, “Монгол-Алтай тур” 2 дугаар зэрэглэлд “Тавьт”, Эден тур, Бичигт хад, 3 дугаар зэрэглэлд Монгол хаад, “Эм Жи Ти” жуулчны баазууд тус тус ордог. Эдгээрээс Уран тогоо, Анаг-тур ХХКиас бусад жуулчны баазууд Улаанбаатар хот болон өөр аймаг хотын харъяалалтай. Жилд дунджаар 3000 орчим гадаадын жуулчид , 4000 гаруй дотоодын аялагчид ирж амардаг.
Аймгийн хэмжээнд нийт 220 гаруй ортой, 70 орчим өрөөтөй, 24 зочид буудал байгаагаас нэгч буудал улсын нэгдсэн зэрэглэлд хамрагдаагүй. Анаг-тур ХХК –ийн амралтын газар 60 хүн, Зулзган түшиг зочид буудал 30 хүн хүлээн авах чадалтай . Бусад буудлууд нь ихэвчлэн 4-8 хүн хүлээн авах чадалтай.


Хөвсгөл нуур



Хөвсгөл нуур бол Монгол Улсын хамгийн сайхан нуур юм. Монгол ардын дуунууд тогтворгүй том ус ихтэй Хөвсгөл нуурыг нүд алдам өргөн аугаа хүчирхэг далай гэж нэрийджээ. Монголчууд түүнийг хүндэтгэж Хөвсгөл далай гэж нэрлэдэг. Сүр жавхалантай шигүү тайга, нуурын аглаг ширүүн үзэсгэлэн, түүнийг тойрж байгаа өндөр уул энэ аглаг газар ирсэн жуулчдыг гайхуулдаг. Нуурын эргээр жигд шинэсний мод ургаж, нуурын тохой алтан элсэн жалгайгаар элбэг.
Хөвсгөл нуурын ус нь Байгал нуурын устай адил цэнгэг, цэвэр түүхийгээр ууж болох ус. Хөвсгөл нуур далайн түвшнээс дээш 1645 м, Байгал нуурын түвшнээс дээш 1118 м өндөрт оршиж, урт нь 136 км, хамгийн өргөн газар нь 36,5 км, үнэмлэхүй гүн нь 262 м юм. Хөвсгөл нь улсын хэмжээнд хамгийн гүн нуур болно. Хөвсгөл нуурт нийт 46 гол горхи цутгах бөгөөд ганцхан Эгийн гол эх авч урсан Сэлэнгэ мөрөнд цутгана. Нуурын ус Байгаль нуурын устай адил цэвэр бөгөөд уулын агаарын хүчилтөрөгчөөр илүү баян. Жил бүр нуурын ус 11р сарын эцэст хөлдөж мөсний зузаан нь 1,4 метрт хүрдэг. 6р сард мөс хайлдаг. Усны температур +10 хэмээс - +14 хэм хүртэл хэлбэлзэнэ. Харин нуурын тохойд усны температур +14 хэмээс дулаан болдог.
Хөвсгөл нуур, Дархадын хотгор хоёр бол Монголын байгалийн аглаг булан юм. Нуурын нам гүм байдлыг эргээр явж байгаа машины буюу хөнгөн онгоцны авиа хааяа эвдэдэг. Энд Олон Улсын Улаан номд орсон олон амьтад шувууд байдаг. Тухайлбал зэрлэг цаа буга, хандгай, үнэг, сойр, хөх дэглий, хун шувуу.
Харин Хөвсгөл нуурын загасны аймаг сонирхол бүрэн дүүрэн татадаг. Энд загасны олон зүйл байдаг. Монголчууд загасыг мөнхийн бэлэг тэмдэг гэж үздэг учраас загас огт иддэггүй. Үүний ачаар Хөвсгөл нуур хүний үйл ажиллагаа орцолгүй битүү эко-тогтолцоо болж олон мянган жилийн турш хэвээрээ үлджээ. Хөвсгөлд тул, зэвэг, гутаар, хадар зэрэг загас байдаг. Хөвсгөл нуурт загасыг хоосон дэгээд барьж болдог гэж загасчид ярьдаг.

Хөвсгөл далай

Боловсрол, аялал жуулчлал

Аймагт ерөнхий боловсролын сургууль 32, цэцэрлэг 29, соёлын төв 23, Хөгжимт драмын театр, орон нутгийг судлах музей ажилладаг.

Тус аймагт сумын эмнэлэг 23, аймагт орчин үеийн тоног төхөөрөмжөөр тоноглогдсон нэгдсэн эмнэлэг ажилладаг.

Аймгийнхаа байгалийн үзэсгэлэнт газар нутаг, Хөвсгөл нуурын цогцолбор газрыг ашиглан аялал жуулчлалыг эрчимтэй хөгжүүлж байна.

Манай аймагт гадаад, дотоодын бизнесүүд шинэ төрлийн үйлдвэрлэл үйлчилгээг эрхлэх, хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүн боловсруулах, эрдэсийн болон ашигт малтмалын нөөцийг ашиглан хамтарсан үйлдвэр байгуулах Хөвсгөл нуурын сав нутагт аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх өргөн боломж бий.

Түүхт хүмүүс

Хөвсгөл аймаг эх орныхоо тусгаар тогтнол, хөгжил цэцэглэлийн төлөө амь бие, оюун ухаан, авъяас чадвараа зориулж ирсэн алдар цуутнуудын өлгий билээ. Тус аймгаас ардын домогт баатар Чингүнжав, Монгол улсын баатар Л.Даваадорж, Л.Гэлэгбаатар, Г.Цэнд, Д.Гунгаа нар төрөн гарсан бөгөөд Ардын хувьсгалын партизан 40 гаруй, Хөдөлмөрийн баатар 22, гавъяат 48, эрдэмтэд 100 гаруй улс, аймгийн олон зуун аварга, сайчууд төрсөн.

1990 оны ардчилсан хувьсгалын төлөө бусад аймгуудаас хамгийн түрүүн хөл тавьж Даваадоржийн талбайд өлсгөлөн зарлаж тэмцэж явсан түүхтэй. Хөвсгөлчүүдийн шаргуу хөдлмөрийг үнэлж төр засгаас 1986 онд аймгийг "Хөдөлмөрийн гавъяаны улаан тугийн одон"–гоор шагнасан юм.

Эдгээрээс гадна Өндөр Гонгор, Жалханз хутагт Дамдинбазар, Гэлэнхүү нар Хөвсгөлд төржээ.

Данийн аялагч Хэннгинг Хаслунд-Кристенсен нь одоогийн Эрдэнэбулган суманд 1, 2 жилийн турш 1920-оод онд иржээ. Мөн зарин нутгийн ард Алан-Гуа эхийг Чандмань-Өндөрт төрсөн гэж үздэг.

Сумд

Ашигт малтмал

Хөвсгөл аймаг байгалийн баялаг, эрдэнэсийн сангаар нэн арвин, үйлдвэрийн зориулалтаар ашиглах боломжтой судалгаа хийсэн олон сая тонн нөөцтэй фосфорит, нүүрс, бал чулуу, алт, төмрийн хүдэр, шороон будаг, шохойн чулуу, гантиг, боржин, үүний зэрэгцээ хөнгөн үеийн үйлдвэрлэлд чухал ач холбогдолтой баялаг бий. Олон сая шоо метрээр тооцогдох ойн нөөцтэй.

Түүхт дурсгалт зүйл

Тус аймгийн нутаг дэвсгэр дээр нэн эртний үеэс хүн оршин сууж амьдарч байсныг илтгэсэн чулуун болон хүрэл зэвсгийн үеийн булш, хадны сүг зураг, буган хөшөө олонтой.

Тухайлбал Цагаан-Уул сумын Сангийн далайн хүрээ, Бүрэнтогтох сумын Уушгийн өврийн 2–3 метр өндөр буган хөшөө, 3–4 метр өндөр хиригсүүр, Загзуугийн амны шороон хэрэм, Мөнх хааны ордны туурь, Цагаан-Үүр, Чандмань-Өндөр сумын нутагт орших хүн чулуун хөшөө, Мөнх хааны болон Кул Билгэ хаанд зориулан босгосон гэрэлт хөшөө зэрэг түүхийн дурсгалт зүйлс олон бий.

Эдийн засаг

Аймгийн эдийн засгийн гол салбар нь хөдөө аж ахуй юм. Хөдөө аж ахуйд мал аж ахуй голлох байр эзэлнэ. Аймгийн нийт нутгийн 57.7%-г хөдөө аж ахуй эдэлбэр газрын хэрэгцээнд ашигладаг.

Тус аймгийн байгаль цаг уурын нөхцөлд тохирсон нутгийн шилмэл омгийн Дархад омгийн хонь, хогоргын улаан монгол, эрчимийн хар ямаа, тэсийн голын адуу зэргийг үржүүлэн ашиглаж байна. Тус аймгийн Цагааннуур суманд цаа бугыг өсгөн үржүүлдэг. Тус аймгийн Tариалан Эрдэнэбулган, Рашаант сумд газар тариалан эрхэлж ирсэн ба 2000 оноос нийт эргэлтийн талбай 20,4 мянган га–д хүрч жилд дунджаар 10,4 мянган га–д үр тариа, төмс, хүнсний ногоо тариалж байна.

Ургамал

Aймгийн нийт нутгийн 35,4% буюу 35,5 мянган км квадрат талбайг ойн талбай эзэлнэ. Ойд гацуур, хуш, нарс, улиас зэрэг навчит болон шилмүүст мод эзэлдгийн 90 орчим хувь нь хар мод юм.

Тус аймагт Вансэмбэрүү, алтан хундага зэрэг 80 шахам төрлийн эмийн ургамал ургана. Нэрс, үхрийн нүд, улаалзгана, улаагана, хад, аньс, чонын хэл, тошлой, гүзээлзгэнэ зэрэг жимс, самар, мэхээр, мөөг, сонгино гэх мэт хүнсний ургамлын арвин баялаг нөөцтэй юм. Эдгээрээс биологийн нөөц удмын сангаараа эрдэмтний сонирхлыг татдаг Сибир жодоо, хонин арц, ягаан цээнэ, ямаан сэрдэг, шивүүрт, ортууз зэрэг олон төрлийн ургамлууд Монгол улсын улаан номонд оржээ.

Ан амьтан

Хөвсгөл аймагт 5 баг, 13 овог, 31 төрөлд хамрагдах 35 зүйлийн хөхтөн, тэр дундаа үнэг, чоно, хандгай, баавгай, хярс, хүдэр, зэрлэг гахай, буга, гөрөөс, булга, тарвага зэрэг үслэг ан амьтан, 2 зүйлийн 2 нутагтан, 4 зүйлийн хэвлээр явагч, 400 гаруй зүйлийн шавьж амьдардаг.

Манай аймгийн гол мөрөн нууранд 10 гаруй зүйлийн загас байдгийн дотор монголдоо хамгийн томд тооцогдох тул загас, Сэлэнгэ мөрнөөр дамжин ирсэн хилэм загас, Дархадын хотгор, Шишгэдийн голын сав нутагт дэлхийд хосгүй цагаан загас бий. Эдгээр загасыг Оросын Петр хаан хүнсэндээ хэрэглэж байсан байна.

Тус аймагт ёл, хойлог, шонхор зэрэг 2000 гаруй зүйлийн шувууд байдгаас гадна өрөвтас, гангар хун, хээрийн галуу, байгалийн нугас, явлаг сар, усны цагаан сүүлт бүргэд, бүргэд, алтайн хойлог, Азийн цууцаль, итгэлэн цахлай гэх мэт шувууд Дэлхийн болон Монгол улсын улаан номонд орсон шувууд бий.

Хөвсгөл нь Монгол улсын хойморт оршдог аймаг юм. 1931 онд байгуулагдсан. Хойд талаараа Оху, баруун зүүн болон өмнө талаараа Завхан, Булган, Архангай аймагтай хиллэдэг. 23 сум, нэг тосгонтой засаг захиргааны 24 нэгжтэй.

Тус аймагт мөнх цаст сүрлэг уулс, ян сарьдаг, гүн цэнхэр нуурууд, хөвч тайга, гол мөрний өргөн хөндий зэрэг нь тэр аяараа Хөвсгөл нутгийн үзэсгэлэн гоо билээ. Шохойн ба гантиг чулуун тунадаснаас үүссэн Цагаан-Үүр сумын Даян дээрх зэрэг олон агуй, хонгил, сэнжит хад нь байгалийн биет үзмэр юм.

Элбэг баян араатан, жигүүртэн ан амьтад, түүхийн дурсгалт зүйл, байгалийн үзэсгэлэн зэргээр гайхагдсан Хөвсгөл нутгийг Монголын Швейцари хэмээн нэрлэдэг.

Газрын гадаргуу

Aймгийн нутаг дэвсгэр нь Хангайн уулархаг мужид оршдог. Уул нурууны гол хэсэг нь хангай нурууны салбар хэсэг Хөвсгөл Тагна, Саяны уулс багтана. Дэлгэрхаан ууьлын ноён оргил нь далайн түвшнээс дээш 3491 метр өндөрт орших ба аймгийн нийт нутаг дэвсгэр нь далайн түвшнээс 1650-2050 метр өргөгдсөн.

Усан хангамж

Хөвсгөл нуур

Хангайн нуруунаас эх авсан Идэр, Тэс, Бүгдгээн, Хөвсгөл нуурын баруун ба зүүн талын уулсаас эх авсан Дэлгэр мөрөн, Бэлтэс, Шарга, Шишгэд, Эг, Үүр, Уйлган зэрэг 400 гаруй гол мөрөн, горхи булагтай.

Тус аймагт 300 гаруй том, жижиг нуур байдаг. Эдгээр нууруудын дотроос цэнгэг тунгалагаараа дэлхийд тэргүүлдэг, талбайн хэмжээгээрээ Ази тивд аравдугаарт, Монгол оронд хоёрдугаарт, гүнээрээ Төв Азид хоёрдугаар ордог Хөвсгөл нуур байна.

Тус аймагт анагаах чадлаараа улс даяар алдартай Булнай, Салбарын халуун рашаан, Торц, Дулаан бүлээн, Наранбумбат, Хоногцол, Бөөстөг, Гантигт зэрэг хүйтэн рашаан байдаг ба эдгээрийг түшиглэн амралт сувиллын газрууд ажилладаг.

Хөвсгөл
Далбаа Сүлд
Хөвсгөл тодруулагдсан газрын зураг
Байгуулагдсан 1931
Аймгийн төв Мөрөн
Газар нутаг 100,600 км²
Хүн ам
• Нийт (2005)
Нягтшил

123,416
1.23/км²
Утасны код +976 (0)138
Машины код ХӨ-
ISO 3166-2 MN-041
Вэбсайт gate1.pmis.gov.mn/huvsgul

Говь-Алтай аймгийн Хөрс

Говь -Алтай аймаг хөрс газар зүйн мужлалтаар Төв Азийн говийн мужийн бүсшилийн Алтай хийгээд говийн тойргуудад багтана. Ийм болохоор уулын болон талархаг ба хотгор газрын хөрс зонхилно. Аймгийн нутаг дахь Монгол Алтайн гол нуруу, түүний салбар уулсаар уулын тундрын, өндөр уулын хээрийн бүдүүн ялзмагт, уулын хуурай хээрийн бүдүүн ялзмагт, уулын нугын, уулын нугат хээрийн, уулын цайвар хүрэн, уулын цөлөрхөг хээрийн бор, уулын хээржүү цөлийн цайвар бор хэв шинжийн хөрсүүд хослон тогтжээ.
Харин уулс хоорондын хонхор, хотгор хөндий болон Алтайн өмнөх хийгээд Шарга, Бигэр Захуй Зарман, Алаг нуур зэрэг говь нутагт талархаг ба хотгор газрын хөрс зонхилох бөгөөд эл нутгуудад хүрэн, цайвар хүрэн, нимгэн давхрагатай цайвар хүрэн, цөлөрхөг хээрийн бор, хээржүү цөлийн цайвар бор, цөлөрхөг хээрийн нугат бор, цөлийн бор саарал, цөлийн нимгэн давхрагатай бор саарал, хэт гандуу цөлийн гөлтгөнөтэй нимгэн давхартай борзонт, марз, мараа, элс бүхий хэв шинжийн хөрс тархан бүрэлджээ. Ялангуяа Алтай, Цогт, Эрдэнэ сумын нутгийн бараг хагас хувь буюу өмнөд хэсэгт нь хэт гандуу цөлийн гөлтгөнөт, борзонт хөрс зонхилно. Харин Хөхморьт, Баян-уул, Жаргалан сумын хойд талын хэсэг газарт элсэн хөрс тогтжээ.

Говь-Алтай аймгийн уур амьсгал

Тус аймагт өндөр уулын, хуурай хээрийн, цөлөрхөг говь хээрийн уур амьсгал зонхилно. Бас чийглэгдүү хүйтэн тагийн болон дулаан говь цөлийн уур амьсгал хагас цөл нутаг хийгээд өндөр уулын оройн хэсэгт бүрэлджээ.
Өндөр уулсын хуурайдуу хүйтэвтэр уур амьсгал нь аймаг дахь Монгол Алтайн гол нуруу тухайлбал мянган Угалзтын нуруу, Бүс хайрхан, Алаг хайрхан, Хар азаргын нуруу, бурхан буудай уул зэргийн ян сарьдаг, тагаас дооших ар, өвөр хажуу, бэлийн 2000-2800 м-ийн өндөрт бүрэлджээ. Түүнчлэн аймгийн нутаг дахь Монгол Алтайн нурууны хойд салбар Сутай хайрхан, Дарвийн нуруу, Хасагт хайрхан, Хантайширын нуруу болон өмнөд салбар Бурхан буудай уулын тэрхүү хэсэгт өндөр уулын уур амьсгал төлөвшжээ. Эдгээр өндөр уулсын хуурайдуу уур амьсгалын мужийн 7 дугаар сарын ижил утгын шугам +20 хэм, 1 дүгээр сарын ижил утгын шугам -20 хэм бөгөөд дээрх нутагт жилөдээ нийлбэр дүнгээр 80-135 мм орчим хур тунадас унана.
Харин дурдан буй уулс, нуруудын 2800 м ба түүнээс дээш өндөр чийглэгдүү хүйтэн тагийн уур амьсгалын муж бүрэлджээ. Энд 7 дугаар сарын ижил утгын шугам +16 хэм, 1 дүгээр сарын ижил утгын шгум -24 хэм орчим бөгөөд жилд нийтдээ 135 мм-энэс дээш хур тунадас унадаг учир аймагтаа хамгийн чийглэг нутгууд нь юм.
Хуурай сэрүүн уулын хээрийн уур амьсгалын муж аймгийн нутгийн 1600-2000 м өндөрт орших тодруулбал, Алтайн өмнөд говийн ууландаа ойрхон бэл, хонхор, хотгор, цав толгод мөн Дарви, Хасагт хайрхан, Хантайшир, Сэрхийн уулсын хормой, бэлийн буурц хотгоруудаар /Гүзээн тээлийн буурц, Цагаан олом, гуулингийн тал, тахийн тал гэх мэт/ болон Идрэнгийн нуруу, Атас богд орчмоор бүрэлдэн тогтжээ. Уур амьсгалын энэ мужид 7 дугаар сарын ижил утгын шугам +24 хэм, 1 дүгээр сарын ижил утгын шугам -20 хэм орчим ба жилийн нийлбэр дүнгээр 48-80 гаруй мм тунадас унана.
Дулаавтар цөлөрхөг хээрийн уур амьсгалын муж Шарга, Хүйсийн говь, Монгол элсний орчим нутаг болон Бигэр, Халиун, Шалын хоолой, Алаг нуурын говь, Захуй, зармангийн говь, аймгийн хамгийн өмнөд нутаг хатан суудлын тал зэрэг нутгаар зонхилох бөгөөд энд 7 дугаар сарын ижил утгын Шугам+24 хэм илүү, 1 дүгээр сарын ижил утгын шугам -16 хэмээс доош байх ба жилийн нийлбэр дүнгээр 48мм орчим тунадас унана.
Аймгийн өмнөд болон баруун өмнөд хилийн багахан хэсэг нутаг тодруулбал, Алтайн өвөр говь бүхэлдээ, тэрчлэн Шаргын говийн төв хонхор, Захуйн говийн төв хонхорт дулаан говь цөлийн уур амьсгал бүрэлдсэн ба энд жилийн нийлбэр дүнгээр 48 мм-ээс бага хур тунадас унадаг, 7 дугаар сарын ижил утгын шугамаар авч үзвэл, аймагтаа хамгийн халуун /+30хэмээс дээш/ болдог газрууд юм.
Дээр дурдсанаас дүгнэн хэлбэл Говь-Алтай аймагт хуурай, сэрүүвтэр болон гандуу дулаан зун хийгээд хахир, хахирдуу өвөл болдог байна.
Гадаргын болон газрын доорхи ус
Говь-Алтай аймгийн нутаг нь гадаргын усны хувиарлалтаар Монгол Алтайн ар хажуу болон өвөр хажуугийн мужид багтах бөгөөд Төв азийн гадагш урсгалгүй ай савд цутгах том голын нэг Завхан гол аймгийн зүүн хойд хэсгээр Тайшир, Жаргалан сумын нутгаар баруун хойд зүг урсан өнгөрнө. Мөн энэ ай савд багтах Сутай хайрханаас эх авсан Зүйлийн гол, Хасагт хайрханаас эх авч Шаргын говьд шургадаг Гурван шарын гол, Бурхан буудай уулнаас их авч Уст Чацран, мөн энэ уулнаас эх авч Захуйн говьд очдог Сагсай гол, Төгрөг гол, Хар азаргын нуруунаас эх авсан Шаргын гол, Алаг хайрханаас эх авсан Бижийн гол, Гичгэний нуруунаас эх авч баруун хойш урсан Бигэр нуурт цутгах Мянгайн гол зэрэг Тонхил, Шарга, Халиун, Цогт, Бигэр, Бугат сумдын нутагт бий. Эдгээр гол нь гол төлөв улирлын хомсдолтой гүний болон цас мөсний усаар тэжээгддэг ба дээрх говиудын төв хэсэг болон нууруудад ил хийгээд гүний урсанцаар цутгана. Мөнх цаст Сутай хайрхан ууланд 1 мм ам дөрвөлжинд 0.11 ам дөрвөлжин км тэхцэх талбай бүхий гөлчир мөсдөл буй бөгөөд энэ нь 3855 м өндөрт орших ба жилд 296 мм-ийн хэмжээтэйгээр мөс нь хайлж байдаг онцлогтой.
Аймгийн гадаргын усны чухал төрөл болох нуураар харьцангуй баялаг бөгөөд гол төлөв техтоник хөдөлгөөний гаралтай Ихэс /шүүтэй/, Шаргын Цагаан нуур /хоолны давстай/, Сангийн далай /салхин хуримтлалын гаралтай, аймагтаа хамгийн том талбайтай /, Буур /хоолны давстай/, Тонхил/35-аас дээш хувийн эрдэсжилтэй/, Хулам, Хутаг, Алаг нуур /35-аас дээш хувийн эрдэсжилтэй/, Бигэр / хоолны давс,шүүтэй/ зэрэг нуурууд нь Дарви, Шарга, Хөхморьт, Тонхил, Чандмань, Бугат, Бигэр сумдын нутагт тус тус оршино.
Аймаг нь рашаан усны хувьд метан, азотот давсархаг ба шорвог рашааны мужид багтана. Халиун сумын Уст Чацран, Жаргалан сумын Хүнхэр зуслан зэрэг өвөрмөц бодис бүхий азотот болон янз бүрийн найрлагатай рашаан ус элбэг байдгийн зэрэгцээ Дэлгэр сумын Бор- Овооны нуур, Бигэр нуур зэргийн эмчилгээний шавар, ус, элсний шарлагыг хамтатган дурдаж болно.
Аймгийн газрын доорхи ус дунджаар1200-3200 м өндөрт урсан өнгөрөх бөгөөд нутгийн зонхилох хэсэгт 5 мм -ээс доош хэмжээний урсац байх ба нутгийн өндөр уулсын таг болон цээжин биеийн багахан хэсэг газарт 5-10мм илүү хэмжээний урсацтай аж.

Говь-Алтай аймаг

Говь-Алтай аймаг Монгол улсын баруун зүгт зүүн талаараа Баянхонгор, хойд талаараа Завхан, баруун талаараа Ховд. өмнөд талаараа БНХАУ-тай хил залган оршино. Аймгийн БНХАУ-тай хиллэдэг хилийн урт 360 км болж тэдгээр нь хилийн 128-171 дүгээр тэмдгээр тэмдэглэгджээ. Говь-Алтай аймгийн нийт нутаг дэвсгэр 142.2 мянган хавтгай дөрвөлжин км. Дэлхийн цагийн 6 дугаар бүсэд байрладаг.
Газар зүйн байршил
Тус аймаг нь уул, тал, хөндий, уужим, тавиун хотгор, хонхор хосолсон газрын гадаргуутай.
Аймгийн нутаг дэвсгэр нь газрын дүрс мужлалын хувьд алтайн уулархаг их муж, Говийн их мужид хамаарах бөгөөд байгалийн бүс, бүслүүрийн хувьд гол төлөв говь, цөлийн бүсэд оршино. Мөн бага хэмжээгээр хээр тал болон өндөр уулсын босоо буюу тагийн бүслүүр тархсан байдаг.
Говь-Алтайн нутаг дахь уулсууд дөрөвдөгч галавын Альпын атраатлын бүр сүүлээр тогтсон хийгээд тектоник хөдөлгөөний хүч их байсанучраас өндөр болон сүндэрлэжээ. Тийм ч учраас аймгийн нутгийн Хасагт хайрхан зэрэг өндөр уулст одоогоор 600 сая жилийн өмнөх үеийн мөстлөгийн ор мөр бүхий бул чулуунууд илэрсэн нь дэлхийн геологийн шинжлэх ухаанд шинэ нээлт болжээ. Эдгээр уулсын ар өвөр өргөн уудам говь тал, хотгор, хонхорууд оршдог. Тус аймгийн гадаргын хотгор гүдгэрт талархаг хэлбэр голлох бөгөөд өөрөөр хэлбэл, сүүлийн үеийн уул тогтох хөдөлгөөнд нөлөөлөгдөөгүй дунд төрмөлийн эриний талархаг гадарга хэвээр хадгалагдан үлдсэн аж. Шинэ усны болон Халиун, Бигэр сумын болон Алтай сумын нутаг дахь Хайч уул, Улаан ганга, Ээж хайрхан уул, Бугат сумын нутаг дахь бунгийн гол зэрэг газруудаас папеогенийн гавалын үеийн аварга хирсний аймгийн шим үлдэгдлүүд олдсон байна. Ялангуяа шаргын говиос ногенийн гавалын үеийн миоценийн бүлгийн амьтан болох шувуу, эх газрын дун, хясаа, эртний заан болон плиоценийн бүлгийн амьтан болох эртний адууны аймгийн зэрэг шим үлдэгдлүүд нэг газраас цогцолбор байдлаар олдсон нь палеонтологийн шинжлэх ухаанд онцгой сонирхол татах аж. Мөн Халиун, Бигэр сумын нутгаас неогенийн гавалын миоценийн үеийн эртний зааны болон адууны аймгийн шим үлдэгдлүүд олдсоныг дурдууштай.
Монголын нэрт газарзүйн академич С.Цэгмэд Говь-Алтай аймгийн гадаргын хэв шинжийг “нутгийн өмнөд ба хойт талаар бэсрэг уулын хэв шинжтэй бөгөөд нутгийн хойд хэсгээр Алтайн ар говийн цав толгод, нутгийн дунд хэсгээр Монгол ба Говь-Алтайн уулт тогтолцоо, нутгийн өмнөд хэсгээр Алтайн өвөр говийн цав толгод” гэсэн мужууд байна хэмээн тодорхойлсон байна.
Томоохон говь, хотгор хонхоруудын гадаргын үнэмлэхүй өндөр 743-1100 орчим метр, өөрөөр хэлбэл далайн түвшингээс дээш дунджаар 1000 гаруй метр өргөгдсөн Хүйс, Шарга, Захуй, Зарман, Отгоны, Шаралдайн, Номин, Загт сайрын, Хар сайрын, Зүүн гарын, Талын, Нарансэвстэйн, Төхөм, Цагаан дэрс, Шалын, Улаан шалын хоолой, Хонин ус, Бигэр, Халиун зэрэг Монголын нэрд гарсан 33 говийн 10 гаруй нь оршдог. Эдгээрээс хамгийн нам өндөрлөгтэй нь Цэнхэр номингийн говь /583 м/ юм.
Алтай нутагт Монгол алтайн гол нурууны үргэлжлэл болох Мянган угалзтын нуруу, Бүс хайрхан, Алаг хайрханы уулс, Их хүрэн, Баян-Өндөр уул, Хар азаргын нуруу, Бурхан буудай уул, Гичгэний нуруу зэрэг үзэсгэлэнт сайхан уулс, Тонхил, Бугат, Төгрөг, Халиун, Цээл, Цогт, Бигэр, Эрдэнэ, Дэлгэр сумдын нутгаар дамнан сүрдэрлэнэ. Энэ гол нуруунаас зүүн урагш Монгол Алтайн нурууны урд талын томоохон салбар Аж богдын нуруу Бугат, Алтай сумын нутгийн дундуур цэнхэртэн харагдана. Монгол Алтайн нурууны хойд талын хоёр дахь салбар Төрийн тахилгат Сутай хайрхан Тонхил сумын нутагт чухамхүү хоёр аймгийн дөрвөн сумын нутгаас сүндэрлэнхэн гялалзана. Эндээс зүүн тийш Шаргын говийн зүүн хойд талаар Монгол Алтайн гол нурууны дөрөвдэх салбар болох Хасагт хайрхан, Хан тайшир, Сэрхийн нурууд, Баян-Уул, Шарга, Тайшир, Бигэр, Дэлгэр сумын нутгаар баруун хойноос зүүн урагш чиглэн сүндэрлэнэ. Монгол Алтайн нурууны өврийн нэгэн салбар болох Таянгийн нуруу үзэсгэлэнт Ээж хайрхан уулаар дамжих ба түүнээс зүүн урагш Цогт, Эрдэнэ сумын нутгаар дайрсан Идрэнгийн нуруу багагүй урт үргэлжилнэ. Идрэнгийн нуруунаас бүр урагшаа Атас богд, Ингэс, Ботгос уул Алтайн євєр говийн цаадах зэрэглээн дунд сүүмэлзэнэ.
Аймгийн хамгийн єндєр мєнх цаст Сутай хайрхан уул далайн тєвшнєєс дээш /д,т,д/ 4090 метр єндєр бєгєєд їїнээс гадна Аж богд /3802 м/, Бурхан буудай /3765м /, Алаг хайрхан /3738 м/, Хасагт хайрхан /3578м /, Бүс хайрхан /3393 м/ , Буга хайрхан зэрэг байгалийн үзэсгэлэнт єндєр уулс оршино.